Anadolu'nun düşman işgalinden kurtarılmasının ardından 29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyetin ilan edilmesiyle Türk milletinin tarihinde yeni bir devrin kapıları açılmıştır. Atatürk'ün 19 Mayıs 1919’da Samsun'a çıkmasıyla başlayan süreçte, yeni Türk devletinin varlığı 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Antlaşması ile tescillenmiştir. Ankara, 13 Ekim 1923’te Türkiye'nin hükümet merkezi olmuş, o güne kadar devlet başkanlığı görevini TBMM Başkanı olarak Mustafa Kemal Paşa yürütmüştür. Atatürk, 28 Ekim 1923 akşamına kadar hükümetin kurulamaması üzerine Çankaya Köşkü'nde İsmet Paşa, Ali Fuat Paşa, Halit Paşa, Kemalettin Sami Bey'in de yer aldığı akşam yemeğinde yaşananları Nutuk'ta açıklamıştır.
"Gece olmuştu. Çankaya'ya gitmek üzere Meclis binasından ayrılırken, koridorlarda beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit Paşa'lara rastladım. Ali Fuat Paşa, Ankara'dan hareket ederken bunların Ankara'ya geldiklerini o günkü gazetede 'Bir Uğurlama ve Bir Karşılama' başlığı altında okumuştum. Daha kendileriyle görüşmemiştim. Benimle konuşmak üzere geç vakte kadar orada beklediklerini anlayınca, akşam yemeğine gelmelerini, Milli Savunma Bakanı Kazım Paşa vasıtasıyla kendilerine bildirdim.
İsmet Paşa ile Kazım Paşa'ya ve Fethi Bey'e de Çankaya'ya benimle birlikte gelmelerini söyledim. Çankaya'ya gittiğim zaman, orada, beni görmek üzere gelmiş bulunan Rize Milletvekili Fuat, Afyonkarahisar Milletvekili Ruşen Eşref Bey'lerle karşılaştım. Onları da yemeğe alıkoydum. Yemek sırasında: 'Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz' dedim. O dakikadan itibaren, nasıl hareket edileceği konusunda kısa bir program yaparak arkadaşları görevlendirdim. Yaptığım programın ve verdiğim talimatın uygulanışını göreceksiniz.
Efendiler, görüyorsunuz ki Cumhuriyet ilanına karar vermek için Ankara'da bulunan bütün arkadaşlarımı davet ederek onlarla görüşüp tartışmaya asla lüzum ve ihtiyaç görmedim. Çünkü, onların da aslında ve tabii olarak benim gibi düşündüklerinden şüphe etmiyordum. Oysa sırada Ankara'da bulunmayan bazı kişiler, yetkileri olmadığı halde, kendilerine haber verilmeden, düşünce ve rızaları alınmadan cumhuriyetin ilan edilmiş olmasını bize gücenme ve bizden ayrılma sebebi saydılar. “Türkiye devletinin hükümet şekli cumhuriyettir" cümlesinin yer aldığı tasarı üzerinde TBMM'de yapılan konuşmalardan sonra saat 20.30'da oturuma katılan 158 üyenin tamamının oyuyla cumhuriyetin ilanı kabul edildi.
Cumhuriyetin ilanı "Yaşasın Cumhuriyet" sesleri ve alkışlarla karşılandı. Böylece yeni devletin yönetim biçimi bütün açıklığı ile ismini almış oldu. Cumhuriyetin ilanı ile "Egemenlik kayıtsız, şartsız milletindir" ilkesi de artık devlet yönetiminde en belirgin şekliyle yerini buldu. Ardından cumhurbaşkanlığı seçimine geçildi. Yapılan gizli oylamada 158 milletvekilinin tamamının oyunu alan Gazi Mustafa Kemal Paşa, TBMM tarafından yeni Türk devletinin ilk cumhurbaşkanı seçildi.
Bunun üzerine kürsüye gelen Mustafa Kemal Paşa konuşmasını, "Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır" sözüyle bitirdi. Böylece, devletin adı ve rejimiyle ilgili tartışmalara son verildi ve devlet başkanlığı konusu çözüme kavuştu. Hükümetin kurulma şekli yeniden düzenlendi. Buna göre, cumhurbaşkanı başbakanı atayacak, başbakan da bakanlarını seçip cumhurbaşkanının onayına sunacaktı. Bu uygulamayla, Meclis Hükümeti Sistemi yerine parlamenter rejime geçilmiş oldu.
Türk halkı, 29 Ekim gecesi ve 30 Ekim günü cumhuriyetin ilanını kutladı. 26 Ekim 1924'te yayımlanan kararname ile cumhuriyetin ilanının 101 pare top atışı ve düzenlenecek etkinliklerle kutlanmasına karar verildi. Karar doğrultusunda 29 Ekim 1924'teki etkinlikler, kutlamaların başlangıcı oldu. Hariciye Vekaleti, 2 Şubat 1925'te bir kanun teklifiyle 29 Ekim'in bayram olmasını önerdi. Teklif, Meclis Anayasa Komisyonu tarafından incelendi ve 18 Nisan'da karara bağlandı. TBMM'de teklifin 19 Nisan'da kabul edilmesiyle 29 Ekim, 1925 yılından itibaren "Milli Bayram" olarak kutlanmaya başlandı.
Türkiye Cumhuriyeti, 2024 yılında 101. yaşını coşkuyla, inançla kutluyor. Atatürk’ün, “Benim karakterim bağımsızlıktır ve özgürlüktür” ifadesi çok önemlidir. Atatürk’ün “Eğer bir gün benim sözlerim bilimle ters düşerse bilimi seçin” sözü ve “Benim manevi mirasım bilim ve akıldır” ifadesi, bizlere akıl ve bilim yolundan şaşmadan, Cumhuriyet ilkeleri ile yol alma görevini bırakmıştır. İnsan olarak, güvenilir bir yurttaş olmak ve insanca bir arada yaşamak için nitelikli eğitimle donatılmış, bilinçli, kültürlü ve entelektüel bir toplum oluşturma iradesine sahibiz. Cumhuriyet ilkelerine uygun bir ortam sağladığımızda, bu hedefe birlikte ulaşabiliriz.
Tarih boyunca insanlık; feodal ağalık, krallık, padişahlık ve diğer dikta yönetimlerinden sonra, yurttaşlara seçme ve seçilme hakkı tanıyan laik, demokratik ve sosyal hukuk devleti anlayışına dayalı Cumhuriyet yönetimine, büyük lider Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün önderliğinde ulaşmıştır. Sanayi Devrimi sonrasında Batı uygarlığının ulaştığı en üst gelişim noktasında, aklın özgürleşmesi ve bireyin yaratıcı düşüncesinin vurgulandığı Cumhuriyet fikri, Türkiye'nin de bu yolda önemli adımlar atmasını sağlamıştır.
Cumhuriyet; Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşlarının çabalarıyla toplumsal birliği, çağdaşlaşmayı ve bilim ışığında ilerlemeyi amaç edinmiştir. Cumhuriyet, "fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür" kişiler yetiştirme amacıyla toplumun demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti çatısı altında bir arada, birbirine üstünlük sağlamadan yaşamasını sağlayan en yüksek bilinç olgusudur.
Atatürk’ün “Eğer bir gün benim sözlerim bilimle ters düşerse bilimi seçin” sözü ve “Benim manevi mirasım bilim ve akıldır” ifadesi, bizlere akıl ve bilim yolundan şaşmadan, Cumhuriyet ilkeleri ile yol alma görevini bırakmıştır. Cumhuriyetin kazanımlarının önemini ve değerini gün geçtikçe daha çok fark ediyoruz. Cumhuriyetin kurucuları ve taşıyıcılarına minnettarız.
Son söz: “Benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır, ancak Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır."