9 MAYIS DÜNYA ÇÖLYAK GÜNÜ
Buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi tahıllarda bulunan bir protein karışımı olan Gluten ve otoimmün bir hastalık olan Çölyak hastalığı ile ilgili merak edilenleri anlatan Liv Hospital Gastroentroloji Uzmanı Dr. Koray Koçhan, Gluten’in, ince bağırsağın iç yüzeyinde hasara yol açabilen bir reaksiyon başlattığının altını çizdi. Bununla birlikte Çölyak hastalığının sadece fiziksel sağlık üzerinde değil, aynı zamanda duygusal ve sosyal yaşam üzerinde de önemli bir etkiye sahip olduğu vurgusunu da yaptı.
Çölyak hastalığı, sindirim sisteminin gluten adı verilen bir proteine karşı aşırı duyarlılık reaksiyonu göstermesiyle karakterize edilen otoimmün bir hastalıktır. Gluten, buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi tahıllarda bulunan bir protein karışımıdır. Bu protein karışımı, unlu mamullerde yapışkanlık ve esneklik sağlar. Gluten, özellikle ekmek, makarna, kek, bisküvi, pizza ve birçok hazır gıda ürününde bulunur. Gluten, gliadin ve glutenin adı verilen iki ana protein grubundan oluşur. Bu proteinler, özellikle çölyak hastalarında bağışıklık sistemi tepkisine neden olan toksik peptidler içerir. Gluten, ince bağırsağın iç yüzeyinde hasara yol açabilen bir reaksiyon başlatır.
Çölyak hastalığı, ince bağırsakta gluten tüketimi sonrası ortaya çıkan inflamasyon (iltihap) ve hasar ile karakterizedir. Dünya genelindeki prevalansı %1 civarındadır ve genellikle genetik yatkınlık ile ilişkilidir.
GENETİK ÖZELLİKLER
Çölyak hastalığının gelişiminde bazı özel genlerinin varlığı önemli bir risk faktörüdür. Çölyak hastalığı sıklıkla diğer bazı hastalıklarla birlikte görülebilir. Bazı yaygın görülen bu hastalıklar arasında:
1. Dermatitis Herpetiformis: Dermatitis herpetiformis, çölyak hastalığına bağlı bir cilt hastalığıdır. Kabarcıklı ve kaşıntılı döküntülerle karakterizedir ve genellikle dirseklerde, dizlerde, omuzlarda ve kalçalarda ortaya çıkar.
2. Tip 1 Diabetes Mellitus: Tip 1 diyabet, bağışıklık sisteminin pankreasın insulin üreten hücrelerine saldırması sonucu ortaya çıkar. Çölyak hastalığı ve tip 1 diyabet arasında sıkı ilişki olduğu gözlemlenmiştir.
3. Tiroid Hastalıkları: Çölyak hastalığı tiroid bozuklukları ile ilişkilendirilmiştir. Özellikle otoimmün tiroid hastalıkları olan Hashimoto tiroiditi ve Graves hastalığı, çölyak hastalığı olan bireylerde daha sık görülebilir.
4. Laktoz İntoleransı: Çölyak hastalığı olan bazı bireylerde, ince bağırsak hasarı nedeniyle laktoz intoleransı gelişebilir. Bu durum, laktoz sindiriminde sorunlara ve karın ağrısına neden olabilir.
5. Romatoid Artrit: Romatoid artrit, eklem iltihabıyla karakterize otoimmün bir hastalıktır. Çölyak hastalığı olan bireylerde romatoid artritin riskinin arttığı bulunmuştur.
Bu hastalıkların çölyak hastalığı ile birlikte görülmesi, hastaların sağlık durumunu daha da karmaşık hale getirebilir. Bu nedenle, çölyak hastalarının diğer sağlık sorunları açısından da düzenli olarak takip edilmesi önemlidir.
KLİNİK BULGULAR
Çölyak hastalığının semptomları sindirim sistemi dışında birçok sistemi etkileyebilir. Yaygın semptomlar arasında karın ağrısı, ishal, kilo kaybı, yorgunluk ve cilt döküntüleri bulunur. Bazı hastalar tipik sindirim sistemi belirtileri gösterirken, diğerleri cilt, sinir sistemi veya başka sistemleri de etkileyen geniş bir yelpazede belirtiler yaşayabilir. Bu nedenle, çölyak hastalığı olan bireylerin semptomlarını tanımak ve uygun tedaviyi almak önemlidir.
ÇÖLYAK HASTALIĞI KLİNİK BELİRTİLERİ
1. Gastrointestinal Bulgular:
- Kronik ishal
- Karın ağrısı ve kramp
- Bulantı ve kusma
- Kabızlık
- İştah kaybı ve kilo kaybı
2. Nutrisyonel Bulgular:
- Vitamin ve mineral eksiklikleri (örneğin, demir eksikliği anemisi, vitamin D eksikliği)
- Protein enerji malnütrisyonu
- Büyüme geriliği (çocuklarda)
3. Dermatolojik Bulgular:
- Dermatitis herpetiformis: Kırmızı kabarcıklı, kaşıntılı döküntüler
- Kronik ülseratif dermatit
- Dermatomiyozit: Kaslarda zayıflık ve deride kızarıklık
4. Nörolojik Bulgular:
- Baş ağrısı ve migren
- Nöropati: Uyuşma, karıncalanma, dengesizlik hissi
- Epileptik nöbetler (çok nadir)
5. Hematolojik Bulgular:
- Demir eksikliği anemisi
- Megaloblastik anemi (B12 ve folik asit eksikliği)
6. Hepatobiliyer Bulgular:
- Karaciğer enzimlerinde yükselme
- Karaciğer yağlanması
7. Kemik ve Kas Bulguları:
- Osteoporoz ve osteopeni (Kemik erimesi)
- Kas krampları ve güçsüzlük
8. Reprodüktif Bulgular:
- Adet düzensizlikleri
- İnfertilite (kısırlık)
TANI YÖNTEMLERİ VE TEDAVİ
Tanı genellikle kan testleri ve ince bağırsak biyopsisi ile konur. Tedavi ise gluten içermeyen bir diyetle mümkündür. Hastaların ömür boyu sıkı bir şekilde gluten tüketiminden kaçınmaları gerekmektedir.
UZUN DÖNEMDE YAŞAMA ETKİLERİ
Çölyak hastalığı, uygun tedavi edilmezse osteoporoz, infertilite, nörolojik bozukluklar ve bağışıklık sistemi hastalıkları gibi komplikasyonlara yol açabilir. Bu nedenle, hastaların gluten içermeyen bir diyeti sürdürmeleri hayati önem taşır. Erken tanı ve uygun tedavi ile hastaların yaşam kalitesi artırılabilir ve potansiyel komplikasyonlar önlenmiş olur.
HASTA VE HASTA YAKINLARI ÜZERİNDE PSİKOLOJİK ETKİLERİ
Çölyak hastalığı, sadece fiziksel sağlık üzerinde değil, aynı zamanda duygusal ve sosyal yaşam üzerinde de önemli bir etkiye sahiptir. Bu etkilerin bazıları:
1. Hastalık Kabulü ve Stres: Çölyak hastalığı tanısı alan bireyler, hastalığı kabul etme sürecinden geçerken stres yaşayabilirler. Glutensiz bir diyetin uygulanması, günlük yaşamda zorluklar ve sosyal etkinliklerde kısıtlamalar getirebilir. Bu durum, hastaların ve ailelerinin stres düzeylerini arttırmaktadır.
2. Sosyal İzolasyon: Glutensiz bir diyetin sürdürülmesi, çeşitli sosyal etkinliklerde ve restoranlarda yeme seçeneklerinin sınırlı olması nedeniyle sosyal izolasyona yol açabilir. Bu durum, hastaların ve ailelerinin dışlanmış veya anlaşılmamış hissetmelerine neden olabilir.
3. Ekonomik Yük: Glutensiz ürünlerin genellikle diğer gıdalardan daha pahalı olması, ekonomik stres yaratabilir. Ayrıca, bazı ülkelerde glutensiz ürünlerin sigorta tarafından karşılanmaması da ek mali zorluklar getirebilir.
4. Kontrol Kaybı Hissi: Çölyak hastalığı olan bireyler, yaşamlarının bir yönünü kontrol etmek için sürekli olarak diyetlerini izlemek zorundadırlar. Bu, kontrol kaybı hissi ve günlük yaşamın belirli yönlerinde sınırlamalar hissetmelerine neden olabilir.
5. Endişe ve Depresyon: Hastalığın uzun vadeli yönetimi, bazı bireylerde endişe ve depresyon gibi duygusal sorunlara neden olabilir. Özellikle sosyal etkinliklerde yeme seçeneklerinin sınırlı olması veya glutensiz diyetin getirdiği zorluklar, bu duygusal zorlukların artmasına katkıda bulunabilir.
6. Aile İlişkileri: Çölyak hastalığı, aile içi ilişkileri de etkileyebilir. Özellikle ailedeki diğer bireylerin hastalığa uyum sağlaması ve hastanın diyetine dikkat etmesi gerekebilir. Bu durum, aile içinde bazı gerilimlere neden olabilir.
Bu zorluklarla başa çıkmak için, çölyak hastaları ve aileleri destek gruplarına katılabilir, psikolojik danışmanlık alabilir veya kaynaklardan faydalanabilirler. Ayrıca, hastalığın yönetimi konusunda bilgi sahibi olmak ve sosyal destek ağı oluşturmak da önemlidir.
GLUTEN İÇEREN GIDALAR
1. Buğday Bazlı Ürünler:
- Ekmek
- Makarna
- Bulgur
- Kuskus
- Krakerler
- Kekler
- Krep ve pankekler
2. Arpa Bazlı Ürünler:
- Bira
- Arpa unu
- Arpa şurubu (şeker)
3. Çavdar Bazlı Ürünler:
- Çavdar ekmeği
- Çavdar gevreği
- Çavdar unu
4. Yulaf (Kontamine Olabilir):
- Yulaf ezmesi
- Yulaf unu
- Yulaf barları
5. Hazır Gıdalar ve İşlenmiş Ürünler:
- Hazır çorbalar ve çorba karışımları
- Hazır soslar ve marinadlar
- Hazır çörekler ve kurabiyeler
- Salam, sosis, sosis, jambon gibi işlenmiş et ürünleri
6. Soslar ve Çeşniler:
- Soya sosu (bazıları glütensiz olabilir)
- Teriyaki sosu
- Bulyonlar ve hazır çeşniler
7. Tatlılar ve Atıştırmalıklar:
- Çikolata kaplı atıştırmalıklar (bisküvi, gofret vb.)
- Bazı çikolata ve şekerleme çeşitleri (kontamine olabilir)
- Kekler, kurabiyeler ve pastalar
8. Dondurulmuş Gıdalar:
- Hazır pizza
- Dondurma
- Dondurulmuş patates ürünleri (patates kızartması, kroketler)
9. Kahvaltılık Ürünler:
- Kahvaltı gevrekleri ve mısır gevreği (bazıları glütensiz olabilir)
- Granola barları
- Enerji barları
GLUTEN İÇERMEYEN ALTERNATİFLER
Çölyak hastaları için gluten içermeyen alternatifler arasında pirinç, mısır, quinoa, amaranth ve glütensiz tahıl ürünleri bulunur. Ayrıca, glutensiz un karışımları ve glutensiz ekmekler gibi özel ürünler de mevcuttur.
Gluten, çölyak hastaları için zararlı olabilir, ancak genel nüfus için genellikle güvenlidir. Ancak, son yıllarda gluten duyarlılığı veya intoleransı olan bireylerin sayısında artış gözlemlenmektedir, bu nedenle bazı kişiler glutensiz diyetleri tercih edebilirler.
