Cumhuriyet’in ilk termik santrali olan ÇATES A binası, şimdilerde bakımsızlıktan çürümeye terk edilmiş durumda. Zonguldak Kültür ve Eğitim Vakfı (ZOKEV) ve Prof. Dr. Hakan Kutoğlu, yaptıkları girişimlerle koruma altına aldırmayı başardıkları bu “endüstri mirası” yapı için change.org/catalagzimuze adresinde başlattıkları kampanyayla şimdi de “Enerji Müzesi” niteliğinin sağlanmasını talep ediyor.
Endüstrileşme sürecinin ve elektrik enerjisinin tarihine dair önemli bir tarihsel simge olan Işıkveren (ÇATES A) Santrali, uzun süren mücadele sonunda yıkımdan kurtarıldı. Toplumsal belleğin devamlılığını sağlayacak bir değer olarak görülen ÇATES A’nın şimdi de kültür varlığı olarak tescillenen bir “Enerji müzesi” olması isteniyor.
Zonguldak kömür havzasında üretilen ticari niteliği olmayan düşük kalorili kömürlerden elektrik elde etmek amacıyla projelendirilen Işıkveren (ÇATES A) Santrali, Türkiye’nin Silahtarağa’dan sonra ikinci, Cumhuriyet Dönemi’nin ise ilk termik santrali olarak, 27 Kasım 1948’de açıldı. Toplam 64.500 Kwh gibi o zaman göre çok büyük kapasiteye sahip santral, başta İstanbul, Kocaeli ve Sakarya olmak üzere, Batı Karadeniz ve Marmara bölgelerinin enerji ihtiyacını karşıladı. Ülkenin sanayileşmesi kadar, enterkonnekte sisteminin kurulmasına da katkı sunan santral, 1991’de ekonomik ömrünü tamamladığı gerekçesiyle kapatıldı.
İçindeki makine aksamı hurda fiyatına satılan santralin binası o tarihten beri kaderine terk edildi. Zonguldak Kültür ve Eğitim Vakfı (ZOKEV) tarafından kültür varlığı olarak tescil edilip koruma altına alınması için başlattığı çalışmalar, Prof. Dr. Hakan Kutoğlu’nun Zonguldak Kent Konseyi başkanı olduğu zamanda yaptığı girişimle sonuç verdi ve tarihi santral “endüstri mirası” olarak tescillendi.
Buranın ülkenin enerji müzesi olması için de çaba harcayan Prof. Kutoğlu, bu maksatla, Change.org üzerinden bir imza kampanyası da başlattı. “Zonguldak’ın Endüstri Mirası ÇATES A bilim, tarih, iklim için yeniden ışık versin!” diyerek çağrıda bulunan Kutoğlu, “Türkiye Endüstri tarihinin ‘anıt eserlerinden’ biri olan ÇATES A (Işıkveren) binasına sahip çıkıp Enerji Müzesi haline getirmesini milletimiz adına talep ediyoruz. Zonguldak’ta yer alan Çatalağzı Termik Santrali (ÇATES A) Türkiye'de Cumhuriyet döneminde inşa edilmiş ilk termik santraldir. Tarihi değeri olan ve endüstri mirası niteliğinde bir yapı olarak koruma altına alınmalı, restore edilerek Enerji Müzesi olarak yeniden işlevlendirilmelidir,” açıklamasında bulundu. Kutoğlu kampanya çağrısını, “İklim krizinin anlatıldığı bir 'Enerji Müzesi' mümkün! Bu anlamda enerji müzesi niteliği sağlanmalı ve aynı zamanda çağımızın gerçeği olan iklim krizini de kapsayacak ve eğitici-öğretici fonksiyonları da içinde barındıracak şekilde düzenleme yapılmalıdır.” diyerek tamamladı.
“ZONGULDAK, HİKÂYESİNİ, ENDÜSTRİ YAPILARI İLE ANLATIR”
Konuyla ilgi değerlendirmede bulunan TMMOB Mimarlar Odası Zonguldak Temsilcisi Ece Bakioğlu, “Kent belleğinin saklı kalmasına büyük katkı sağlayan en büyük parametrelerden birisi de mimari yapılardır. Bu yapılar sayesinde geçmişi ile bir arada yaşayabilen kent bir kimlik kazanır. Zonguldak da sivil ya da kamusal mimarlık örnekleri ile değil endüstri yapıları ile hikâyesini anlatır, bu anlamda Türkiye’deki nadir şehirlerdendir.” dedi ve ekledi: Ne yazık ki Zonguldak’ta, şehrin var oluş nedeni olan sanayi ve kömüre ait kentsel hafıza gün geçtikçe yitirilmektedir. Fiziksel ve sosyolojik oluşumda ciddi etkileri olan fabrikalar, santraller, işletmeler, maden ocakları, onlara ait idari yapılar ve lojmanlar yok olmaktadır. ÇATES de bu yok oluşun örneklerinden biridir. “Mimarlar olarak Türkiye’nin endüstri mirasına sahip çıkmak ve onları yaşatmak adına yapılacak olan her türlü girişime, projeye, öneriye açığız. Işıkveren Santrali’nin bir enerji müzesi olarak gelecek nesillere aktarılmasını önemli buluyoruz. Artık kullanım özelliğini yitirmiş, gün geçtikçe yok olan bu santral yapısının yeniden doğru işlevler ile topluma kazandırılması kentsel hafızayı güçlendirmek, kentin mimari kültürünü korumak ve endüstri mirasını turizme kazandırmak için önemli bir atılım olacaktır,” açıklamasında bulundu.
Zonguldak Kültür ve Eğitim Vakfı Kürşat Coşgun da kampanyaya destek vererek, “Işıkveren Santrali’nin kültür varlığı olarak tescil edilmesi için ZOKEV olarak çok çaba sarf ettik. Şimdi bir endüstri mirası olarak koruma altında olan yapıya enerji ve iklim müzesi olarak işlev kazandırılmasını çok önemli buluyoruz. Bunun maliyetinin ne olacağı düşünülmemeli bile. Bu memleket, ülkesini kalkındırmak, enerjisini temin etmek için 5 binden fazla evladını yerin altında şehit verdi. Bugünkü sanayileşmiş Türkiye’nin, kendini var eden Zonguldak’a çok borcu var. Bu proje aynı zamanda bu borcun ödenmesi için atılacak bir adım sayılmalıdır,” dedi.
Zonguldak Çevre Koruma Derneği Başkanı Ahmet Öztürk ise, “Işıkveren Santrali’nin bir sanayi ve iklim müzesi olması fikrini yürekten destekliyorum. Fosil yakıtların iklime olan etkisinin henüz bilinemediği zamanlarda kurulan o santral, aynı zamanda iklim krizine karşı üretilecek çözümlerin tartışıldığı bir merkez de yapılmalıdır. Bence tüm termik santraller müzelere dönüştürülmelidir. Herkesi bu kampanyayı desteklemeye çağırıyorum,” açıklamasında bulundu.